حدودا ده سال از تصویب قانون تاسیس و نحوه اداره کتابخانه های عمومی کشور و جدایی این نهادِ به گفته ی مسئولینش نوپا، از مجموعه وزارتخانه فرهنگ و ارشاد میگذرد. این تنفیذ و جداسازی تنها به مجموعه کتابخانه های عمومی برنمی گردد، چرا که تفکر توزیعِ وظایفِ حوزه فرهنگ، دامنگیر سازمانها و اداراتی همچون سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و یا اداره اوقاف و امور خیریه هم بوده است، اما آنچه نهاد کتابخانه ها را متمایز کرده، تبدیل شدن آن به یک نهاد عمومی غیردولتی است.
پس از گذشت چندین سال، همچنان دیدگاه های متفاوت و گاهاً متعارضی درخصوص عملکرد کتابخانه ها، نقش اجتماعی کتابداران و مدیریت بالا به پایین نهاد بگوش میرسد.
اولین قانون مستقل کتابخانه ها در ایران، نزدیک به نیم قرن پیش در سال 1344 تصویب شد. از ویژگی های بارز این قانون می توان به اداره هیات امنایی و انجمنی کتابخانه ها و تخصیص 1.5 درصدی درآمد شهرداری ها دانست. از این نظر این قانون شباهت فراوانی با قانون فعلی کتابخانه ها دارد با این تفاوت که سهم تخصیصی شهرداری ها در قانون جدید به نیم درصد کاهش یافته اما حدود و اختیارات هیات امنا مشخص تر و ساز و کارها شفاف تر شده است. در سال 1352 و به واسطه برداشته شدن الزام شهرداری ها به پرداخت 1.5 درصد سهم کتابخانه ها، عملاً کتابخانه ها تا پیش از تصویب قانون جدید به نهادی دولتی تبدیل شدند. دولتی شدن کتابخانه ها به این معنی است که منابع مالی و سیاست های اجرایی آنها متناسب با طرز فکر هر دولت دچار نوسان شده و نحوه اداره، توسعه زیرساختی، بسط تشکیلاتی و جذب نیرو در کتابخانه ها متناسب با سیاست های انقباضی یا انبساطی دولت از عدم انسجام لازم برخوردار باشد. میتوان گفت تقریباً در هیچ کجای جهان هم کتابخانه ها به شکل دولتی اداره نمی شوند و نهادی مستقل و تحت حمایت غیرمستقیم دولت هستند.
در ایران هم اینگونه است اما با یک ابتکار جدید، چرا که بنا به قانون مصوبِ مجلس شورای اسلامی در سال 82 کتابخانه ها به نهاد عمومی غیر دولتی تبدیل شده است. هم اینک کتابخانه ها در چهار رده سازمانی شامل هیات امنا، نهاد، اداره کل استانی و اداره شهرستانی اداره میشود، این نوع سیاست گذاری و مدیریت بالا به پایین در مقایسه با اداره کتابخانه ها در کشورهای دیگر که عمدتاً به شکل منطقه ای و شهری اداره میشوند در نوع خود ابتکاری است بدیع. حال باید دید این نوآوری و اختراع، پدیده ای است خوش یُمن؟ تداوم این شرایط به مصلحت است؟ تداوم آن نیازمند اصلاحات و یا تغییراتی است؟ تا چه حد موفق بوده و اهداف طراحان آن را برآورده؟ کارکنان و مراجعه کنندکان از خدمات این نهاد رضایت دارند و سوالات اینچنینی ...
هدف از تاسیس نهاد کتابخانه های عمومی کشور چیست؟
موجودیت نهاد کتابخانه های عمومی جهت ساماندهی سیر مطالعاتی و ترغیب آحاد جامعه به مطالعه مفید می تواند مفید باشد، البته اگر اجزای این پیکره متناسب با توان و درجایگاه خود بکارگرفته شوند. این بدان معنا است که نهاد کتابخانه های عمومی کشور می تواند با توجه به شرایط خاص فرهنگی کشورمان به بقای خود به عنوان نهادی مستقل ادامه دهد و همچنان که موجودیت اداره هایی چون تبلیغات اسلامی، اوقاف و امور خیریه و ... تهدید نمی شود و مورد نیازِ شرایط خاص کشور عزیزمان است.
علی ایحال و این اوصاف کمتر کسی است که بتواند منکر نقش سازنده و تاثیرگذار این نهاد در مقوله فرهنگ باشد اما جلوه بیرونی از عملکرد نهاد کتابخانه های عمومی چندان با انتظارات از آن همخوانی ندارد. به عبارت دیگر نهاد کتابخانه های عمومی در طول مدت ده سالی که از عمرش را پشت سر می گذارد نتوانسته نقش تعیین کننده ای در فرهنگ سازی داشته باشد و مخصوصا در سالی که بنا بر دغدغه های رهبری بنام فرهنگ و اقتصاد نامیده شده است، توقعات از این نهاد بسیار بیشتر از گذشته خواهد بود و قطعا نمی توان انتظار داشت که این نهاد تاثیرگذار فرهنگی در سطح تاسیس کتابخانه و ... محدود بماند.
در گزارش های بعدی به راهکارهای بهبود وضعیت نهاد کتابخانه های عمومی کشور اشاره خواهیم کرد.
